In mijn stukje De moderne samenleving: neoliberalisme (zie sociaal-cultureel) stel ik dat het neoliberalisme heeft kunnen toeslaan dankzij de collectieve, goeddeels onbewuste bewondering en navolging van de alfaman. Hoe kan het dat wij daar maar blijven intrappen, ondanks de toenemende kritiek op het neoliberalisme? Hieronder doe ik een poging daar achter te komen.
De alfaman staat voor de leider: sterk, zelfbewust en – van oudsher – omziend naar de troep. Zowel mannen als vrouwen zijn geconditioneerd om hem ofwel te zijn, te willen worden, te volgen, of seks met hem te hebben. Deze conditionering is sinds de prehistorie verankerd in onze hersenen. Niet zo verwonderlijk, want in vroeger tijden was het volgen van, resp. slapen met de alfaman noodzakelijk voor ons voortbestaan.
In de terminologie van Carl Gustav Jung (mijns inziens een nog groter genie dan Sigmund Freud) heet deze conditionering in de moderne psychologie een archetype. De hedendaagse alfaman kan het archetype van de koning of dat van de held in ons wakker maken. Onbewust herkennen wij het belang van dit archetype voor ons eigen leven. Zo beïnvloeden archetypen ons denken en handelen voortdurend, of we dat nu willen of niet (in een ander stukje meer hierover). Tel daar tweeduizend jaar patriarchaat bij op, en de schade is niet te overzien.
De enige manier om los te komen van deze ‘gestapelde’ of gelaagde conditionering, is ons ervan bewust te worden. Dat betekent zelfonderzoek doen en ver teruggaan in de geschiedenis. Een pittige klus, want als gezegd zetelen de afaman, resp. koning/held, resp. patriarchaat diep in onze hersenen. Maar losmaking ervan is wel dringend nodig, omdat de alfaman er een puinhoop van heeft gemaakt. Enerzijds doordat de grenzen van de draagkracht van de aarde in relatie tot onze welvaart zijn bereikt – een novum in de geschiedenis van de menselijke soort waar ook de alfaman aan moet wennen – en anderzijds omdat een oorspronkelijke kernkwaliteit van de alfaman, namelijk het omzien naar de troep, sterk is gedegenereerd en grotendeels verdwenen. Deze oude kernkwaliteit is verdrongen door een ander alfaman-kenmerk: ‘ik ben het belangrijkst’. Laatstgenoemd kenmerk had in de prehistorie uiteraard een belangrijke functie, maar is volledig dominant geworden in de moderne maatschappij waar individualisering het hoogste goed is. Zo dominant zelfs dat de belangen van de troep genegeerd worden, sterker nog, de troep misbruikt wordt om het eigenbelang te dienen.
Kortom, onze collectieve conditionering om de alfaman (‘de koning’) te volgen past niet meer bij de huidige tijd, omdat de alfaman zelf vervormd is geraakt door de moderne maatschappij en daardoor niet meer als beste is geëquipeerd om zo snel mogelijk te leren omgaan met de nieuwe wereldsituatie. Gezien de ernst en omvang van onze hedendaagse problematiek – klimaatverandering, oorlogen, financiële uitholling – is het van het grootste belang dat dit zo snel mogelijk wordt ingezien en de maatschappelijke beleidsbepaling in handen komt van wijze vrouwen, ouderen en jongeren. Zij zullen het gemakkelijkst kunnen afkoersen op een maatschappij gebaseerd op gelijkwaardigheid, samenwerking en gemeenschappelijk belang.
Dat zo’n maatschappij heel goed kan bestaan bewijzen de matriarchaten van zo’n drie tot zeven millennia geleden. Kennelijk was de alfaman-conditionering in die tijd niet allesbepalend en speelden andere archetypen een belangrijke rol. Maar wij zijn intussen behept met twee tot vier millennia patriarchaat en dat bemoeilijkt de ontmanteling van onze gelaagde conditionering. De huidige mannen van tussen de pakweg 25 en 70 dienen daarom een stap opzij te doen, omdat zij door de aard van hun zijn het meeste moeite hebben met deze ontmanteling. Ook zou het helpen als we te rade zouden gaan bij de oude matriarchaten: wat kunnen we leren uit die tijd, wat kunnen we vertalen naar onze tijd?
Een interessant boek met een uitgebreid historisch overzicht en veel achtergrondinformatie over maatschappijvormen geleid door resp. vrouwen en mannen, is De Kelk en het Zwaard door Rianne Eisler, VS, 1987. Oorspronkelijke titel: The Chalice and the Blade: Our History, Our Future. Een aanrader!
Amsterdam, 14 september 2016