Om de film Mother! te kunnen begrijpen moet je ingewijd zijn in de taal van de symboliek. Een taal die de meesten van ons niet meer meester zijn, maar die nog wel geleerd kan worden via (onder meer) het werk van de Zwitserse psychiater/onderzoeker Carl Gustav Jung.
De film is een symbolische allegorie vol keiharde maatschappijkritiek. Die kritiek heeft betrekking op de systematische overheersing door het mannelijke van het vrouwelijke, waar onze wereld aan ten onder dreigt te gaan. Het consistente gebruik van de symbolen in de film maakt dat de oplettende waarnemer duidelijk.
De belangrijkste symbolen in de film zijn:
- Het huis. Symbool voor de psyche van de vrouw / het vrouwelijke. De vrouw in de film maakt een project van het huis en geeft daarmee een inkijkje in haar psyche. Die gaat er aan (zij gaat dood, het huis brandt af).
- Als de vrouw ‘luistert’ naar haar onbewuste legt zij haar handen of oor tegen een muur, en wordt zo de op handen zijnde zwangerschap gewaar (het bloederige kloppende hart). Het is duidelijk dat zij op dat moment haar onbewuste laat spreken, want zij ‘valt even weg’.
- De kelder. Het laagst gelegen deel van het huis en daarmee symbool voor het onbewuste van de vrouw. In de verhaallijn gebeuren daar dan ook de raarste dingen. Op een gegeven moment opent de vrouw in de film een geheime kamer in de kelder: symbool voor haar baarmoeder.
- Het bloed, de zwangerschap en de diamant zijn allemaal symbolen voor het vruchtbare, het vrouwelijke.
Het betreft hier symboliek die millennia oud is. Dat hebben Jung en anderen ontdekt tijdens hun research naar de mythologie en symboliek van culturen over de hele wereld. De oer-symboliek van het vrouwelijke en de vruchtbaarheid is veel ouder dan onze ‘beschaving’ (zoals wij de mannelijke overheersing sinds ca. 1000 voor Christus geleerd hebben te noemen). In de millennia daaraan voorafgaand waren mannen en vrouwen gelijkwaardig, en was het godsbeeld vrouwelijk.
Interessant is dat deze symboliek deel uitmaakt van ons aller collectief onbewuste (een term van Jung). Wij ‘weten’ op de een of andere manier nog dat deze dingen betekenis hebben, al weten we meestal niet meer welke. Daarom voelen we angst en interpreteren we de film als horror – volstrekt ten onrechte.
Andere elementen in de film betreffen het mannelijk-overheersende en zijn deels verpakt in verwijzingen naar de bijbel. Als de hoofdpersoon ‘meegaat’ met de hem verafgodende mannelijke fan – een niet mis te verstaan beeld van mannelijk egocentrisme – laat hij allerlei ellende binnen, zowel in het verhaal als in het huis (de psyche van de vrouw). Verderop in het verhaal is zijn egocentrisme zo groot geworden dat hij gewelddadige chaos van buitenaf binnenlaat: symbool voor onze gewelddadige wereld die velen, met name vrouwen en kinderen, kapotmaakt. Kortom, de man (het mannelijke) walst over de vrouw (het vrouwelijke) heen.
De eerste bijbelse verwijzing is die naar het verhaal van Kaïn en Abel, het verhaal van de broedermoord, een moord om macht en bezit. In de film druipt het bloed als gevolg van de broedermoord de kelder in (het onbewuste van de vrouw), en staat zo tegelijkertijd symbool voor haar menstruatie en de aanstaande zwangerschap – het vervolg van de menselijke geschiedenis. Zij voelt die zwangerschap al aankomen. Haar nog ongeboren kind is symbolisch verbonden met de broedermoord.
Vervolgens bevalt de vrouw van een zoon, symbool voor Jezus: de volgende bijbelse verwijzing. Na haar bevalling in de gewelddadige chaos die het huis inmiddels teistert, zegt haar man: ‘Misschien zal dit kind alles anders maken’. Een duidelijke verwijzing naar de geboorte van de bijbelse messias die het tij in de wereld zal doen keren. En ja hoor: iedereen wil het kind aanraken, er deel van zijn, waarop het in de chaos sneuvelt. Ook de bijbelse Jezus, anti-autoritair voorvechter van de gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen, werd vermoord.
Zelfs de omgang met de bijbel zelf wordt geparafraseerd: de pennenvrucht van de dichter wordt door iedereen omarmd als zijnde van toepassing voor de eigen situatie, en door iedereen anders geïnterpreteerd…
Tot zover is de film een briljante allegorie. Maar hoe moeten we nu het einde van de film interpreteren? Wat betekent de diamant? En waarom begint alles opnieuw?
Diamant ontstaat uit organisch materiaal dat gedurende miljoenen jaren in de aarde wordt samengeperst. Daarmee is het een uitermate sterk symbool voor ‘kwalitatief hoogwaardige’ vruchtbaarheid. (Organisch materiaal en de aarde staan in de symboliek voor de natuur en daarmee voor vruchtbaarheid. Er is nog veel meer over te zeggen, maar dat is in dit korte bestek niet mogelijk). De diamant zit in de film niet voor niets verstopt in het hart van de vrouw. En tot op de dag van vandaag zijn diamanten verbonden met huwelijkstrouw!
De man wil de diamant echter bezitten in plaats van liefhebben. Dat blijkt uit zijn neurotische omgang met het kleinood dat hij al in huis heeft, en wordt tevens geleidelijk aan zichtbaar gemaakt in de algehele verhaallijn, waarin de wensen van de vrouw steeds het onderspit delven. Door zijn niet-kennen van het vrouwelijke verkracht hij het wezen van de vrouw en uiteindelijk doodt hij haar. Hij neemt haar hart, letterlijk. En daarin vindt hij de kern: haar liefde, gesymboliseerd door de diamant. De volgende dus!
Door zijn niet-kennen van het vrouwelijke doodt hij ook hun kind, de verlosser, die streeft naar de gelijkwaardigheid tussen man en vrouw, en daarmee naar werkelijke liefde. Door dit alles heen doemt een cyclisch en akelig bekend scenario op: de man als vrouwenverslinder die slechts zijn ego bevredigt. En de man als onderdrukker van het vrouwelijke, die door zijn egocentrisme geweld en chaos in de wereld brengt.
Interessant is dat de cyclische vorm an sich vrouwelijk is. Het cyclische heeft te maken met -wederom- vruchtbaarheid. De maanstonden, menstruatie, het afsterven en opnieuw opkomen van graan en andere gewassen, het doodgaan en opnieuw geboren worden van mensen en dieren – dat alles is een oeroud vrouwelijk principe. Mannelijk is de rechte lijn, het maken van onderscheid, het veroveren, kennis, ontwikkeling. Overigens ook heel belangrijk natuurlijk, mits in harmonie met het vrouwelijke.
Het is duidelijk dat het mannelijk principe in de wereld van vandaag veruit dominant is. Denk maar eens aan het mantra van de economische groei, aan de hiërarchische ‘ik ben belangrijker dan jij’-mentaliteit, en het bijbehorend geweld. De film Mother! is een briljante, snoeiharde aanklacht tegen de wereld zoals die geworden is na drie millennia mannelijke overheersing.
Verder lezen? Riane Eisler, The Chalice and the Blade (De kelk en het zwaard), VS 1987. Een absolute aanrader.
Marijke van Duin, december 2017
Marijke van Duin is opgeleid in de symbolische dieptepsychologie van Carl Gustav Jung. Voor de Wereldraad van Kerken volgt zij de internationale klimaatonderhandelingen van de Verenigde Naties. Zij gebruikt inzichten uit de dieptepsychologie om het probleem van klimaatverandering te analyseren, inclusief de weerstand tegen de voor de hand liggende oplossingen.